Ze współwłasnością mamy do czynienia wtedy, gdy niepodzielnie kilku osobom przysługuje własność tej samej rzeczy (art. 195 kodeksu cywilnego). Współwłasność taka może mieć albo charakter współwłasności łącznej albo też współwłasności w częściach ułamkowych. Pozostawanie przez współwłaścicieli we współwłasności nie musi mieć charakteru „ostatecznego”, a każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności. Strony przez czynność prawną mogą jednak wyłączyć uprawnienie do zniesienia współwłasności na okres nie dłuższy niż pięć lat. W ciągu ostatniego roku przez upływem tak zastrzeżonego terminu, termin ten może zostać przedłużony na dalsze pięć lat, a przedłużenie to można ponowić. Zniesienie współwłasności może nastąpić w formie umowy zawartej przez współwłaścicieli, jak również na mocy orzeczenia sądu (niniejszy wpis dotyczy właśnie sądowego zniesienia współwłasności). Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego charakteryzuje się dodatkowo pewnymi odrębnościami w stosunku do reguł ogólnych dotyczących zniesienia współwłasności, właściwymi dla dziedziny jaką jest prawo rolne.
Choć gospodarstwo rolne nie jest rzeczą w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, jednak do zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego należy stosować odpowiednio przepisy o zniesieniu współwłasności rzeczy. Definicja gospodarstwa rolnego została zawarta w art. 553 kodeksu cywilnego. Zgodnie z nią: „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. Z kolei „nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej” (art. 461 kodeksu cywilnego). Jak słusznie zauważa się w orzecznictwie, powoduje to, że żadne gospodarstwo rolne nie może istnieć bez gruntu rolnego. Występowanie pozostałych składników (np. narzędzi, inwentarza żywego) nie jest konieczne. Gospodarstwo rolne może (ale nie musi) składać się z samych gruntów rolnych (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2016 r., II CSK 107/15).
Dokonując zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego w toku postępowania sądowego, sąd z urzędu ustala skład i wartość gospodarstwa rolnego (art. 619 kodeksu postępowania cywilnego). W szczególności sąd ustala obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego, jak i obszar oraz rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków. W miarę potrzeby sąd ustala także okoliczności wskazane w art. 216 kodeku cywilnego, tj. związane z ewentualnymi spłatami dokonywanymi pomiędzy współwłaścicielami tego gospodarstwa, których obowiązek uiszczenia może powstać na skutek dokonania podziału.
Za pierwszoplanowy sposób zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego pomiędzy jego współwłaścicieli należy uznać podział fizyczny tego gospodarstwa. Samo zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego poprzez jego podział fizyczny pomiędzy współwłaścicieli, wiąże się natomiast dodatkowo z koniecznością zweryfikowania czy podział taki nie byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. W takiej sytuacji niezbędne i obligatoryjne jest dopuszczenie oraz przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych, zarówno co do formy podziału, jak i co do samej dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2007 r., IV CSK 305/07). Do ustalenia czy podział gospodarstwa rolnego nie jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej konieczne jest więc zasięgnięcie opinii biegłego z zakresu rolnictwa.
W dalszej kolejności sądowe zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego następuje poprzez przyznanie własności tego gospodarstwa jednemu ze współwłaścicieli (jeżeli dokonanie podziału fizycznego gospodarstwa nie jest możliwe). W pierwszej kolejności będzie to ten ze współwłaścicieli, na którego zgodę wyrażą wszyscy pozostali współwłaściciele. Istotne ograniczenia w przyznaniu przez sąd gospodarstwa rolnego wynika z art. 213 § 2 kodeksu cywilnego. Przyznanie tego gospodarstwa musi uwzględniać bowiem regulacje zawarte w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego z dnia 11 kwietnia 2003 r. (tj. z dnia 24 listopada 2022 r. – Dz.U. z 2022 r. poz. 2569) – w przypadku gospodarstwa rolnego w rozumieniu wyżej wymienionej ustawy. Zgodnie natomiast z art. 2 pkt 2 tej ustawy, gospodarstwem rolnym jest „gospodarstwo rolne w rozumieniu Kodeksu cywilnego, w którym powierzchnia nieruchomości rolnej albo łączna powierzchnia nieruchomości rolnych jest nie mniejsza niż 1 ha”. Jeżeli brak zgody współwłaścicieli, co do tego, któremu z nich przyznać gospodarstwo rolne, sąd przyzna je temu współwłaścicielowi, który stale w nim pracuje lub je prowadzi. Nie dojdzie do tego, jeśli interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego ze współwłaścicieli. W sytuacji, gdy żaden ze współwłaścicieli nie spełnia powyższych warunków albo spełnia je kilku z nich, gospodarstwo to powinno zostać przyznane temu ze współwłaścicieli, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.
Sądowe zniesienie gospodarstwa rolnego może także nastąpić także poprzez zarządzenie przez sąd sprzedaży tego gospodarstwa stosowanie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (w przypadku gospodarstwa rolnego w rozumieniu ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego z dnia 11 kwietnia 2003 r. – także z uwzględnieniem przepisów tej ustawy). Będzie to miało miejsce w sytuacji zgodnego wniosku wszystkich współwłaścicieli złożonego w tym przedmiocie, a także wtedy, gdy żaden ze współwłaścicieli nie wyrazi zgody na przyznanie mu gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem podziału.
Dodatkowo przepisy artykułów 213 i 214 kodeksu cywilnego (a więc dotyczące podziału gospodarstwa rolnego pomiędzy współwłaścicieli) są stosowane odpowiednio, gdy gospodarstwo to może być co prawda podzielone, ale liczba tak nowopowstałych części będzie mniejsza od liczy współwłaścicieli tego gospodarstwa.
Odrębne regulacje ustawodawca przewidział także w art. 216 – 217 kodeksu cywilnego w zakresie spłat należnych współwłaścicielom gospodarstwa rolnego na skutek dokonania zniesienia współwłasności tego gospodarstwa. W pierwszej kolejności wysokość tych spłat sąd ustala stosowanie do tego jak współwłaściciele porozumieli się w tym zakresie. Jeżeli tego porozumienia brak to ustawodawca przewidział możliwość obniżenia spłat należnych współwłaścicielom w stosunku do wysokości spłat jakie przysługiwałyby im z uwzględnieniem wartości tego gospodarstwa. Kryteria o jakie winien opierać się sąd dokonując tego obniżenia zostały opisane w art. 216 § 2 kodeksu cywilnego. Kryteria te dotyczą zarówno samego gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem podziału (jego typ, wielkość, stan), jak i sytuacji osobistej oraz majątkowej współwłaściciela obowiązanego do spłat i współwłaściciela, który ma spłatę otrzymać. Nie wyklucza to także rozłożenia spłat na raty oraz odroczenia terminu ich płatności. Współwłaściciel, któremu sąd obniżył wysokość spłat, które winien on zapłacić na rzecz pozostałych współwłaścicieli – w określonych sytuacjach – musi liczyć jednak z konsekwencjami przewidzianymi w art. 217 kodeku cywilnego, jeśli następnie zbędzie odpłatnie nieruchomości rolne wchodzące w skład tego gospodarstwa rolnego.
Współwłaściciele gospodarstwa rolnego, którzy mieszkali w gospodarstwie rolnym do chwili zniesienia współwłasności tego gospodarstwa i nie otrzymali tego gospodarstwa, ani też żadnej jego części w wyniku zniesienia współwłasności posiadają uprawnienie do dalszego zamieszkiwania w tym gospodarstwie przez czas nie dłuższy niż pięć lat. Jeżeli jednak w chwili zniesienia współwłasności są małoletni – wtedy powyższy okres pięcioletni jest liczony od osiągnięcia przez danego współwłaściciela pełnoletniości. Powyższe ograniczenie terminem nie dotyczy osób trwale niezdolnych do pracy.
Samo roszczenie o zniesienie współwłasności, w tym zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego nie ulega przedawnieniu. W postępowaniu o zniesienie współwłasności poza rozstrzyganiem przez sąd sporów o prawo żądania zniesienia współwłasności i prawo własności, sąd ten rozstrzyga także wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy (np. roszczenia z tytułu poczynionych nakładów), co pozwala kompleksowo uregulować sytuacją prawną współwłaścicieli w tym zakresie.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień 13 lipca 2023 r.
