Wyrok nakazowy w postępowaniu karnym jest wydawany w jednym z trybów szczególnych tego postępowania, tj. w postępowaniu nakazowym. Postępowanie to cechuje się pewnego rodzaju „uproszczeniami” w stosunku do trybu zwyczajnego, które mają usprawnić oraz przyspieszyć jego przebieg (m.in. ograniczone postępowanie dowodowe, brak przeprowadzenia rozprawy). Uproszczona jest także procedura odwoławcza od tak wydanego wyroku. Zastosowanie tego trybu nie jest jednak dopuszczalne we wszystkich rodzajach spraw. Pomimo tych odrębności, wyrok nakazowy w postępowaniu karnym ma moc równą wyrokowi wydanemu w postępowaniu zwyczajnym.
W postępowaniu nakazowym stosuje się przepisy szczególne regulujące ten tryb, tj. art. 500 – 507 kodeksu postępowania karnego (w zakresie nie uregulowanym w tych przepisach stosuje się natomiast przepisy o postępowaniu zwyczajnym). Po wpływie do sądu aktu oskarżenia wyrok nakazowy jest wydawany przez sąd na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu przygotowawczym (tj. zebranego przez Policję, Prokuraturę, inne organy prowadzące to postępowanie). Dotyczy to tylko jednak spraw, w których postępowanie to było prowadzone w formie dochodzenia. Orzeczenie takie zapada na posiedzeniu, w którym nie biorą udziału strony (a zatem sąd uznaje, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne). Wydanie wyroku nakazowego jest możliwe tylko wtedy, jeżeli na podstawie zebranych dowodów sąd uzna, że okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości oraz wyłącznie w sytuacjach pozwalających na orzeczenie kary ograniczenia wolności lub grzywny. W wyroku nakazowym nie może zostać orzeczona w stosunku do oskarżonego kara pozbawienia wolności. Nie wyklucza to zastosowania w stosunku do oskarżonego środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych, jeżeli w danej sprawie ustawodawca przewidział taką możliwość. Nie jest dopuszczalne wydanie wyroku nakazowego w sprawach z oskarżenia prywatnego, tj. np. w sprawach dotyczących przestępstwa zniesławienia, znieważenia czy naruszenia nietykalności cielesnej. Ustawodawca wykluczył także stosowanie trybu nakazowego w przypadkach, w których zachodzi tzw. „obrona obligatoryjna” wskazana w art. 79 § 1 kodeksu postępowania karnego, tj. w sprawach, w których oskarżony musi mieć obrońcę (np. gdy oskarżony nie ukończy 18 lat lub zachodzą wątpliwości co do jego poczytalności w czasie popełnienia czynu zabronionego). Na marginesie, warto zwrócić uwagę na treść wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2022 r., II KK 91/22, w którym sąd ten wskazał na niedopuszczalność wydania wyroku nakazowego w sytuacjach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 kodeksu postępowania karnego, gdy jednocześnie nie wydano postanowienia stwierdzającego, że udział obrońcy w sprawie nie jest obowiązkowy. Elementy jakie powinien zawierać wyrok nakazowy w postępowaniu karnym zostały z kolei opisane w art. 504 kodeksu postępowania karnego. Co ważne – wyrok nakazowy w postępowaniu karnym nie zawiera uzasadnienia. Specyfika wydawania wyroku nakazowego (na posiedzeniu, bez udziału stron) powoduje, że uczestnicy postępowania (oskarżony, oskarżyciel) oraz pokrzywdzony oraz ich reprezentanci (pełnomocnicy, obrońcy) muszą w jakiś sposób dowiedzieć się o jego treści. Z tego względu wyrok ten jest doręczany wyżej wymienionym osobom, a oskarżonemu i jego obrońcy – dodatkowo wraz z odpisem aktu oskarżenia. W każdym wypadku odpis tego wyroku doręcza się prokuratorowi.
Środkiem zaskarżenia od wyroku nakazowego jest sprzeciw. Sprzeciw wnosi się w terminie 7 dni, licząc od dnia otrzymania wyroku nakazowego. W przypadku pokrzywdzonego, warunkiem wniesienia sprzeciwu jest dodatkowo złożenie w powyższym terminie, nie później niż jednocześnie ze sprzeciwem oświadczenia, że będzie on działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (chyba, że takie oświadczenie pokrzywdzony złożył jeszcze przed wydaniem wyroku nakazowego). Sprzeciw wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok. Sprzeciw nie podlega opłacie sądowej. Ten środek zaskarżenia powinien spełniać wszystkie wymogi pisma procesowego przewidziane w kodeksie postępowania karnego. Nie musi zawierać zarzutów stawianych zaskarżonemu wyrokowi, ani też uzasadnienia. Co oczywiste, ze sprzeciwu musi wynikać przeciwko jakiemu wyrokowi nakazowemu jest on kierowany oraz że intencją autora tego pisma jest wniesienie sprzeciwu od tego wyroku. Wniesienie sprzeciwu powoduje, że wyrok nakazowy traci moc, a sprawa musi zostać rozpoznana na zasadach ogólnych przez inny skład sądu niż ten, w którym wyrok został wydany. Raczej powszechny jest pogląd, zgodnie z którym dopuszczalne jest wniesienie sprzeciwu tylko co do niektórych oskarżonych (jeżeli występuje ich w sprawie więcej niż jeden), lub co do niektórych czynów zabronionych danego oskarżonego, w przypadku, gdy oskarżony zostaje skazany za większą liczbę czynów zabronionych (przy uwzględnieniu ograniczeń w tym zakresie wynikających z pozostałych regulacji kodeksu postępowania karnego). Natomiast za niedopuszczalne uznaje się wniesienie sprzeciwu w zakresie danego czynu zabronionego, jedynie co do rozstrzygnięcia o karze czy innych środkach reakcji karnej zawartych w wyroku nakazowym (szerzej na ten temat: P. Gensikowski [w:] D. Drajewicz (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz. Art. 425-682, Warszawa 2020 i cytowana tam literatura). Powoduje to, że powyższe zagadnienie także powinno zostać uwzględnione przy wnoszeniu sprzeciwu. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem nie jest dopuszczalne – po wniesieniu sprzeciwu – ponowne wydanie wyroku nakazowego (por. np. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2015 r., V KK 166/15). Do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej sprzeciw od wyroku nakazowego może zostać cofnięty, co spowoduje, że wyrok ten stanie się prawomocny. Prawomocny stanie się też wyrok nakazowy, od którego w ogóle nie wniesiono sprzeciwu.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 1 kwietnia 2023 r.
