Izby rolnicze stanowią formę działania samorządu rolniczego, tj. są jednostkami organizacyjnymi tego samorządu. Kwestie dotyczące izb rolniczych zostały szczegółowo uregulowane w ustawie o izbach rolniczych z dnia 14 grudnia 1995 r. (tj. z dnia 2 grudnia 2021 r. – Dz.U. z 2022 r. poz. 183), w tym kwestie związane, m.in. z zadaniami i zasadami działania izb rolniczych, organami izb rolniczych, zasadami przeprowadzania wyborów do walnego zgromadzenia izby rolniczej, zasadami gospodarki finansowej izb rolniczych, reprezentacji krajowej izb, a także kwestie związane z nadzorem nad izbami rolniczymi. Natomiast w skład samorządu rolniczego wchodzą podmioty wskazane w art. 1 ust. 2 wyżej wymienionej ustawy, czyli, m.in. osoby fizyczne i prawne, będące podatnikami podatku rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym. Samorząd rolniczy reprezentuje interesy swoich członków oraz podejmuje działania na rzecz rozwiązywania – szeroko pojętych – problemów rolnictwa, co jest charakterystyczne dla dziedziny jaką jest prawo rolne.
Izby rolnicze posiadają osobowość prawną. Działają na podstawie ustawy oraz statutu. Minimalne wymagania jakie musi spełniać statut izby zostały opisane w art. 8 ust. 2 ustawy o izbach rolniczych. Każda izba rolnicza działa na terenie danego województwa. Członkostwo w danej izbie ustawodawca powiązał z faktem płacenia podatku na terenie działania tej izby (w przypadku podmiotów wskazanych w art. 1 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy), bądź z siedzibą rolniczej spółdzielni produkcyjnej, która musi znajdować się na terenie działania danej izby (w przypadku podmiotów wskazanych w art. 1 ust. 2 pkt 3 ustawy). Członkostwo w izbie nie ma charakteru dobrowolnego – członkami izby są wszystkie podmioty opisane w art. 3 ust. 3 ustawy. Rolą izb rolniczych jest podejmowanie działań na rzecz rolnictwa, jak również wpływanie na kształtowanie polityki rolnej oraz uczestniczenie w realizacji tej polityki. Katalog zadań izb rolniczych został wskazany w art. 5 ustawy o izbach rolniczych (katalog ten nie jest zamknięty). Zadania te mieszczą się w zakresie dziedziny jaką jest prawo rolne. Izby rolnicze mogą również wykonywać zadania zlecone z zakresu administracji rządowej oraz realizować zadania z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego przekazane izbom rolniczym w drodze porozumienia. W pierwszym przypadku do przekazania izbom tych zadań musi dojść w drodze ustawy lub na podstawie porozumień z właściwymi organami administracji rządowej. W drugiej sytuacji, konieczne jest natomiast przekazanie izbom rolniczym tych zadań przez organy samorządu terytorialnego w drodze porozumienia. Przekazanie tych zadań wiążę się jednak z obowiązkiem zapewnienia izbom środków na sfinansowanie ich realizacji. Izby rolnicze podejmują także pewne działania opiniodawcze w zakresie projektów aktów prawa miejscowego na terenie województwa stanowiącego teren działania danej izby rolniczej (art. 5a ustawy o izbach rolniczych).
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o izbach rolniczych, organami izby są:
- walne zgromadzenie;
- komisja rewizyjna;
- zarząd;
- rady powiatowe izby.
Walne zgromadzenie jest najwyższym organem izby rolniczej. Kadencja walnego zgromadzenia trwa cztery lata. Zwoływane jest przez zarząd co najmniej dwa razy w roku. Czynne i bierne prawo w wyborach do walnego zgromadzenia mają członkowie danej izby. Wybory mają charakter: pośredni oraz dwustopniowy, wybór członków przeprowadzany jest w głosowaniu tajnym. Komisja rewizyjna składa się z pięciu osób, które są wybierane spośród członków walnego zgromadzenia izby. Komisja rewizyjna pełni funkcje kontrolne. Zarząd izby także wybierany jest spośród członków walnego zgromadzenia izby. Składa się z prezesa, wiceprezesa oraz trzech członków. Wszystkie sprawy izby, które nie zostały zastrzeżone ustawą lub statutem dla innych organów izby należą do właściwości zarządu. Z kolei rady powiatowe izby – jak sama nazwa na to wskazuje – działają na terenie powiatów danej izby rolniczej. Ich członkowie wybierani są pośród członków danej izby (co do zasady w ramach danego powiatu). Pracami rady powiatowej kieruje przewodniczący. Katalog zadań rady powiatowej został określony w art. 22a ustawy o izbach rolniczych.
Izby rolnicze nie mogą prowadzić działalności gospodarczej. Izba rolnicza może jednak być wspólnikiem spółki z o.o. lub akcjonariuszem spółki akcyjnej (dochód z posiadania udziałów lub akcji izba może przeznaczyć tylko na realizację zadań izby), tworzyć fundacje, być członkiem wspierającym stowarzyszenia oraz założycielem lub członkiem związku stowarzyszeń, pod warunkiem, że działalność tych podmiotów jest zgodna z zadaniami danej izby rolniczej wynikającymi z ustawy i statutu tej izby. Zasady gospodarki finansowej izb rolniczych zostały szczegółowo opisane w art. 35 – 36 ustawy o izbach rolniczych. Wskazano tam, m.in. na źródła dochodów izby (np. odpis w wysokości 2% od uzyskanych wpływów z tytułu podatku rolnego pobieranego na obszarze działania izby).
Wszystkie izby rolnicze tworzą Krajową Radę Izb Rolniczych. W jej skład wchodzą prezesi każdej z izby oraz delegaci poszczególnych izb rolniczych (po jednym z każdej izby, wybierani przez walne zgromadzenie danej izby). Krajowa Rada Izb Rolniczych posiada osobowość prawną. Zadania Krajowej Rady zostały wskazane w art. 38 ustawy o izbach rolniczych (katalog otwarty zadań). Organami Krajowej Rady są: zarząd oraz komisja rewizyjna (wybierane spośród członków Krajowej Rady).
Nadzór nad izbami rolniczymi sprawowany jest w oparciu o kryterium zgodności z prawem ich działań. Nad działalnością danej izby rolniczej nadzór sprawuje właściwy wojewoda, natomiast nad działalnością Krajowej Rady Izb Rolniczych – minister właściwy do spraw rolnictwa. W przypadku środków przekazanych na realizację zadań zleconych, nadzór nad gospodarką izb sprawuje organ zlecający te zadania.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 29 lipca 2023 r.
