Darowizna jest umową uregulowaną przede wszystkim w art. 888 – 902 kodeksu cywilnego (nie jest więc czynnością o charakterze jednostronnym). Stronami tej umowy są darczyńca oraz obdarowany. Mocą tej umowy darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Z kolei obdarowany tak otrzymane przysporzenie przyjmuje. Świadczenie darczyńcy ma charakter nieodpłatny, nie wiąże się z otrzymaniem przez darczyńcę żadnego ekwiwalentu ze strony obdarowanego. Nie stanowią jednak darowizny bezpłatne przysporzenia wskazane w art. 889 kodeksu cywilnego.
Zgodnie z regulacją zawartą w art. 890 kodeksu cywilnego oświadczenie darczyńcy (zobowiązanie do dokonania bezpłatnego świadczenia) powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego. Co do oświadczenia obdarowanego (przyjęcie przysporzenia) ustawodawca nie wskazuje konieczności zachowania konkretnej formy. Nawet jednak, jeśli oświadczenie darczyńcy nie zostało złożone w formie aktu notarialnego, umowa darowizny staje się ważna, jeżeli świadczenie, które zostało przyrzeczone przez darczyńcę zostało spełnione. Powyższe reguły doznają jednak wyjątków związanych z sytuacjami, w których odrębne przepisy wymagają zachowania przez obie strony umowy formy szczególnej dla składanych przez te strony oświadczeń. Dzieje się tak, np. gdy przedmiotem darowizny jest nieruchomość (wymagane zachowanie formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności).
Darowizna może zostać połączona z tzw. „poleceniem” (tzw. „darowizna z poleceniem”). Polega to na tym, że darczyńca wraz z zobowiązaniem się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego, nakłada na obdarowanego obowiązek określonego działania lub zaniechania, jednocześnie nie czyniąc nikogo wierzycielem. Wykonania polecenia mogą żądać: darczyńca (chyba, że ma ono na celu wyłącznie korzyść obdarowanego), a po śmierci darczyńcy także: jego spadkobiercy oraz właściwy organ państwowy (ale tylko jeśli polecenie ma na względzie interes społeczny). W przypadku żądania darczyńcy oraz jego spadkobierców, obdarowany może zwolnić się od obowiązku wykonania polecenia, jeżeli wyda uprawnionemu przedmiot darowizny w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje (nie dotyczy to żądania skierowanego przez właściwy organ państwowy). Natomiast w każdym wypadku obdarowany może odmówić wykonania polecenia, jeżeli jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków.
W przypadkach przewidzianych w ustawie darowizna może zostać również odwołana. Tym samym, odwołanie darowizny nie może być dokonane przez darczyńcę dowolnie, tylko dlatego, że darczyńca „zmienił zdanie” czy „rozmyślił się”. Odwołania darowizny dokonuje się w ten sposób, że darczyńca składa obdarowanemu oświadczenie w tym przedmiocie na piśmie. I tak darowiznę niewykonaną można odwołać w przypadku, gdy stan majątkowy darczyńcy po zawarciu umowy darowizny ulegnie zmianie w sposób szczegółowo opisany w art. 896 kodeksu cywilnego. Z kolei, jeżeli już po wykonaniu darowizny, darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek dostarczania darczyńcy środków lub realizowania wobec niego określonych obowiązków wskazanych szczegółowo w art. 897 kodeksu cywilnego (i na zasadach oraz w sytuacjach tam opisanych). Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Z najczęściej spotykaną sytuacją mamy jednak do czynienia wtedy, gdy darczyńca odwołuje darowiznę, z tego powodu, że obdarowany dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności (dotyczy to darowizny nawet już wykonanej). W określonych przypadkach odwołania darowizny mogą wtedy też dokonać spadkobiercy darczyńcy. Jak słusznie podkreśla się w orzecznictwie, uchybienia obdarowanego w tym zakresie muszą mieć charakter kwalifikowany („rażący”), a zatem zwykłe konflikty rodzinne pomiędzy darczyńcą a obdarowanym nie wyczerpują przesłanki rażącej niewdzięczności, niezbędnej do skutecznego odwołania darowizny (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 stycznia 2022 r., I ACa 515/20).
Nie można odwołać z wyżej wskazanego powodu darowizny, po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Nie jest też dopuszczalne w tym wypadku odwołanie darowizny, jeśli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego to przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się natomiast w ogóle. Z dokonaniem darowizny najczęściej związane są także określone obowiązki podatkowe, jednak materia ta znacznie przekracza zakres niniejszego wpisu.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 25 maja 2023 r.
