Już na wstępie należy zaznaczyć, że separacja (prawna, formalna) nie jest tym samym co rozwód. Od separacji prawnej (formalnej) należy też odróżnić tzw. „separację faktyczną”, utożsamianą z życiem małżonków w rozłączeniu, która to sytuacja nie została jednak w żaden sposób „sformalizowana” i wynika wyłącznie z faktycznego postępowania małżonków (ustanie wspólnego pożycia małżeńskiego). Sama separacja faktyczna ma jednak doniosły wpływ na ewentualne orzeczenie rozwodu czy separacji (prawnej) między stronami lub na ustanowienie rozdzielności majątkowej. Separacja a rozwód – zrozumienie tego zagadnienia wymaga poznania różnić i podobieństw występujących między tymi dwiema instytucjami oraz skutkami jakie wiążą się z ich zastosowaniem dla stron. Tylko wtedy będzie możliwe dokonanie oceny, która z nich będzie „lepszym” wyborem dla stron w ich sytuacji faktycznej oraz będzie możliwy wybór stosownych działań jakie należy podjąć, zmierzających – odpowiednio – do uzyskania separacji lub rozwodu. Zarówno orzeczenie rozwodu, jak i separacji między małżonkami wymaga bowiem uzyskania stosownego orzeczenia sądu.
Pierwsza – wręcz fundamentalna – różnica między separacją a rozwodem wynika z tego, że strony, w stosunku do których orzeczono separację wciąż pozostają małżeństwem ze wszystkimi skutkami z tego wynikającymi (w tym żaden z małżonków nie może zawrzeć nowego małżeństwa). Tym samym małżonkowie, w stosunku do których orzeczono separację – jeżeli wymagają tego względy słuszności – obowiązani są do wzajemnej pomocy. Prawomocne orzeczenie rozwodu powoduje natomiast definitywne rozwiązanie małżeństwa stron (strony przestają być małżeństwem). Każda ze stron może wtedy bez przeszkód wstąpić w nowy związek małżeński.
W następstwie powyższego, separacja jest stanem „odwracalnym”, tj. separacja, która została między stronami ustanowiona może też zostać zniesiona (wymaga to uzyskania odrębnego orzeczenia sądu). Natomiast prawomocnie orzeczony rozwód (co do zasady) w sposób definitywny i nieodwracalny rozwiązuje małżeństwo stron.
Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód wiąże się z ustaniem stanu wspólności majątkowej małżeńskiej między stronami (jeżeli taki ustrój majątkowy nie istniał już wcześniej między małżonkami). Taki sam skutek powoduje orzeczenie separacji w stosunku do stron.
Małżonkowie, w stosunku do których prawomocnie orzeczono separację nie dziedziczą po sobie z mocy ustawy (choć wciąż pozostają małżeństwem). Nie wyklucza to oczywiście powołania przez jednego małżonka do dziedziczenia drugiego z małżonków na mocy sporządzonego testamentu. Co oczywiste, w przypadku orzeczenia rozwodu małżonkowie także nie dziedziczą po sobie z mocy ustawy (chyba tylko teoretycznie należy rozważać sytuację, w której rozwiedzeni małżonkowie powołują się do dziedziczenia na mocy testamentu).
W przypadku prawomocnego orzeczenia rozwodu, małżonek który na skutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje nazwisko, może w ciągu 3 miesięcy (licząc od dnia uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu) powrócić do nazwiska poprzednio noszonego poprzez złożenie stosownego oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem (art. 59 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Natomiast prawomocne orzeczenie separacji nie powoduje możliwości zastosowania art. 59 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Kiedy można uzyskać orzeczenie separacji a kiedy rozwodu (separacja a rozwód)? W obu wypadkach między małżonkami musi nastąpić zupełny rozkład pożycia, tj. musi dojść do ustania wszelkich więzi między małżonkami, tj. więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej. Jednakże w wypadku orzeczenia rozwodu stan ten musi mieć charakter trwały (tj. nieodwracalny, wiążący się z brakiem szans na powrót przez małżonków do wspólnego pożycia), natomiast w wypadku separacji warunek ten nie musi zostać spełniony. Zarówno w przypadku rozwodu, jak i separacji istnieją jednak sytuacje, kiedy pomimo spełnienia powyższych warunków ich orzeczenie jest niedopuszczalne (np. jeśli na skutek ich orzeczenia miałoby ucierpień dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków). Z kolei, gdy jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi rozwodu i żądanie to jest uzasadnione to sąd orzeka rozwód. Gdy jednak orzeczenie rozwodu jest niedopuszczalne, ale żądanie separacji jest uzasadnione sąd orzeka separację (art. 612 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Zarówno sprawa o rozwód, jak i o separację jest inicjowana i prowadzenia przed właściwym sądem okręgowym. Postępowanie o rozwód zawsze jest inicjowane przez jednego z małżonków (powoda) przeciwko drugiemu małżonkowi (pozwanemu), tj. wykluczone jest wystąpienie przez małżonków ze „wspólnym” pozwem o rozwód. Z kolei w przypadku separacji, małżonkowie mogą wystąpić również ze „wspólnym” wnioskiem o orzeczenie separacji (tj. jeden wniosek podpisany przez oboje z nich), ale tylko wtedy, gdy nie mają oni wspólnych małoletnich dzieci oraz gdy są zgodni co do tego, aby sąd nie orzekał o tym, który z nich jest winny rozkładowi pożycia małżeńskiego (postępowanie takie toczy się wtedy w trybie nieprocesowym). Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby pozew o separację złożył tylko jeden z małżonków przeciwko drugiemu z nich (a więc tak samo jak w przypadku sprawy o rozwód). Jeżeli małżonkowie posiadają wspólne małoletnie dzieci sąd orzeka lub może orzekać o kwestiach dotyczących tych dzieci na zasadach wskazanych w art. 58 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (jak i pozostałych wskazanych tam kwestiach). Przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie o rozwód może być także zagadnienie wskazane w art. 60 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zarówno w przypadku postępowania o rozwód, jak i o separację możliwe jest domaganie się przez każdą ze stron rozstrzygnięcia przez sąd w przedmiocie tego, który z małżonków jest winny rozkładowi pożycia małżeńskiego (art. 57 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). W sprawach o separację przepisy art. 57 i 58 kodeksu rodzinnego są stosowane. Małżonek może także dochodzić roszczeń alimentacyjnych od drugiego małżonka, zarówno na wypadek orzeczenia rozwodu, jak również na wypadek orzeczenia separacji. Zagadnienia te są jednak zbyt obszerne, aby omawiać je szczegółowo w ramach tego wpisu – odsyłam w tym miejscu do innych wpisów znajdujących się na blogu (m.in. wpisy: „Ile trwa rozwód?”; „Jak napisać odpowiedź na pozew o rozwód?”; „Pozew o rozwód”).
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 19 maja 2023 r.
