Społeczno-zawodowe organizacje rolników zostały uregulowane w ustawie o społeczno-zawodowych organizacjach rolników z dnia 8 października 1982 r. (tj. z dnia 2 grudnia 2021 r. – Dz.U. z 2022 r. poz. 281). Zgodnie z zawartą tam regulacją wyżej wymienionymi organizacjami są:
- kółka rolnicze;
- rolnicze zrzeszenia branżowe;
- związki rolników, kółek i organizacji rolniczych;
- związki rolniczych zrzeszeń branżowych.
W ustawie tej uregulowano, m.in. ogólne zasady zrzeszania się w tych organizacjach; zadania i uprawnienia jakie posiadają te organizacje oraz zasady na jakich współdziałają z organami administracji państwowej i organizacjami działającymi na rzecz rolnictwa; zawarto także: szczegółowe regulacje dotyczące: kółek rolniczych; rolniczych zrzeszeń branżowych; szczegółowe regulacje dotyczące gminnych i wojewódzkich związków rolników, kółek i organizacji rolniczych; szczegółowe regulacje dotyczące związków rolniczych zrzeszeń branżowych; zasady funkcjonowania Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych. Społeczno-zawodowe organizacje rolników pełnią istotą rolę w procesie zrzeszania się rolników oraz innych osób wskazanych w ustawie, zmierzając do realizacji celów charakterystycznych dla dziedziny jaką jest prawo rolne.
W społeczno-zawodowych organizacjach rolników mogą zrzeszać się:
- rolnicy indywidualni;
- członkowie rodzin rolników indywidualnych;
- inne osoby związane bezpośrednio charakterem swej pracy z rolnictwem.
Zrzeszanie się w tych organizacjach następuje na zasadzie dobrowolności. Podstawową funkcją społeczno-zawodowych organizacji rolników jest obrona interesów zawodowych i społecznych rolników indywidualnych oraz reprezentacja ich potrzeb. Wykonując te funkcję, jednocześnie realizują one szereg innych – np. troszczą się o wysoką rangę zawodu rolnika, a także o poprawę warunków życia i pracy ludności wiejskiej. Organizacje te działają w oparciu o przepisy prawa powszechnie obowiązującego oraz na podstawie uchwalonych i zarejestrowanych statutów. Są niezależne od administracji państwowej oraz innych jednostek organizacyjnych i organizacji (zarówno państwowych, jak i społecznych).
Zadania społeczno-zawodowych organizacji rolników wskazano w art. 4 ust. 1 ustawy o społeczno-zawodowych organizacjach rolników – zadania te są charakterystyczne dla dziedziny jaką jest prawo rolne. Są one realizowane poprzez przysługujące tym organizacjom prawo do przedkładania swojego stanowiska w postaci opinii, wniosków, postulatów i żądań – m.in. właściwym organom państwowym oraz poprzez inicjowanie regulacji prawnych oraz opiniowanie projektów lub udział w opracowywaniu aktów prawnych oraz udział w negocjacjach w sprawach wymienionych w art. 4 ust. 1 ustawy. Organy administracji państwowej oraz inne organy wymienione w art. 4 ustawy mają obowiązek współdziałania z organizacjami rolników w zakresie wskazanych wyżej spraw. Współdziałanie to wyraża się, m.in. w obowiązku ustosunkowania się do przedłożonych przez te organizacje: opinii, wniosków, postulatów i żądań. Jeżeli odpowiedź na tak przedłożone opinie, wnioski, postulaty i żądania nie zadowala danej społeczno-zawodowej organizacji rolników to może ona wnieść sprzeciw do właściwego podmiotu. Nierozwiązanie sprawy w sposób powyższy może doprowadzić do wszczęcia postępowania pojednawczego, a w przypadku jego wszczęcia i nierozwiązania w jego toku sporu – strony obowiązane są poddać ten spór rozstrzygnięciu przez kolegium arbitrażu społecznego przy sądzie rejestrowym właściwym dla wiodącej w sporze organizacji rolników. Jeżeli pomimo tego nie osiągnięto porozumienia, społeczno-zawodowa organizacja rolników może podjąć akcję protestacyjną jako środek wyjątkowy, zastosowany dla poparcia swoich żądań (jeżeli przedmiotem sporu są istotne prawa i interesy rolników). Udział w akcji protestacyjnej jest dobrowolny – rolnik nie może zostać zmuszony do wzięcia udziału w tej akcji, ani też do zaniechania wzięcia w niej udziału.
Organizacje rolników posiadają pewne uprawnienia kontrolne w stosunku do jednostek organizacyjnych i organizacji w zakresie wskazanym w art. 10 ust. 1 ustawy, a organy, organizacje i jednostki organizacje mają obowiązek umożliwienia odbycia tej kontroli tym organizacjom rolników. Organizacje rolników mogą prowadzić działalność gospodarczą i socjalną (na zasadach przewidzianych w odrębnych przepisach i w zakresie w jakim przewiduje to statut danej organizacji). Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się jednak z prowadzeniem rachunkowości oraz ewidencji ujmującej tę działalność, stan i zmiany składników majątkowych oraz wiąże się ze sporządzaniem rachunku wyników tej działalności. Społeczno-zawodowe organizacje rolników mogą być także członkami międzynarodowych organizacji rolniczych czy też ponadnarodowych organizacji rolniczych reprezentujących interesy zawodowe rolników indywidualnych wobec instytucji Unii Europejskiej.
W art. 15 – 21 ustawy o społeczno-zawodowych organizacjach rolników zawarto szczegółowe regulacje dotyczące kółek rolniczych, w tym, m.in. regulacje obejmujące ich status, członkostwo w kółku, teren działalności, statut, rejestrację kółka rolniczego czy zasady zrzeszania się kółek. Z kolei art. 23 – 26 ustawy dotyczą zrzeszania się w rolniczych zrzeszeniach branżowych. W art. 27 – 30 ustawy zajęto się problematyką gminnych i wojewódzkich związków rolników, kółek i organizacji rolniczych. Natomiast art. 31-32 ustawy to regulacje z zakresu związków rolniczych zrzeszeń branżowych. Szczegółowe omówienie tych przepisów przekracza jednak znacznie zakres niniejszego wpisu.
Zrzeszeniem kółek rolniczych, związków rolników, kółek i organizacji rolniczych oraz – na zasadach dobrowolności – krajowych związków rolniczych zrzeszeń branżowych i innych organizacji rolników jest Krajowy Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych. Podmiot ten posiada osobowość prawną i stanowi naczelną reprezentację rolników indywidualnych (zgodnie z art. 33 ust. 2 i 3 ustawy). Ma charakter ogólnopolski, niezależny i samorządny. Krajowy Związek jest organem lustracyjnym kółek rolniczych, związków rolników, kółek i organizacji rolniczych oraz zrzeszonych w nim rolniczych zrzeszeń branżowych i związków rolniczych zrzeszeń branżowych. W tym zakresie może on przeprowadzać lustracje wskazanych wyżej organizacji. Lustracja dotyczy wszelkiej działalności tych podmiotów i polega na badaniu tej działalności pod względem legalności, celowości, gospodarności i rzetelności.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 26 sierpnia 2023 r.
