W określonych przypadkach sąd, wymierzając karę pozbawienia wolności może zawiesić jej wykonanie na wskazany okres. Jednak skoro wykonanie takiej kary może zostać zawieszone, muszą istnieć sytuacje, które nakładają na sąd obowiązek zarządzenia jej wykonania (tzw. „odwieszenia kary”), bądź stwarzają po stronie sądu taką możliwość. Skupmy się więc na dwóch najczęściej występujących w praktyce sytuacjach.
Podstawową i obligatoryjną („sąd musi”) przyczyną zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności jest popełnienie przez skazanego w okresie próby podobnego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Początek okresu próby winien być przy tym liczony od dnia uprawomocnienia się wyroku, w którym warunkowo zawieszono skazanemu karę pozbawienia wolności. Definicję przestępstw podobnych zawiera natomiast art. 115 § 3 kodeksu karnego, zgodnie z którym przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju. Jednocześnie przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej również uważa się za przestępstwa podobne. Z kolei orzeczona w stosunku do skazanego kara pozbawienia wolności za następne przestępstwo musi być karą bezwzględną (nie karą warunkowo zawieszoną).
Drugą z najczęstszych – tym razem fakultatywnych („sąd może”) – przyczyn zarządzenia wykonania kary jest rażące naruszenie przez skazanego w okresie próby porządku prawnego, w szczególności popełnienie innego przestępstwa niż to opisane w poprzednim akapicie albo uchylanie się przez skazanego od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku. Problematycznie może jawić w tym wypadku już kwestia samego pojęcia „uchylania się” , którego nie należy utożsamiać jedynie z faktycznym niewykonywaniem przez skazanego określonego obowiązku. W określeniu tym mieści się bowiem negatywne nastawienie do wykonania obowiązku, którego, pomimo obiektywnej możliwości, skazany nie chce ze złej woli wykonać (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2010 r., V KK 301/10).
Zarządzenie wykonania w obu powyższych przypadkach nie może jednak nastąpić później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.
W sprawie zarządzenia wykonania zawieszonej kary właściwy jest sąd, który w danej sprawie orzekał w pierwszej instancji, jednakże w stosunku do osoby skazanej przez sąd powszechny pozostającej pod dozorem właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu dozór jest lub ma być wykonywany (art. 178 § 1 kodeksu karnego wykonawczego). W posiedzeniu w przedmiocie zarządzenia wykonania kary ma prawo wziąć udział prokurator, skazany oraz jego obrońca (np. adwokat), a gdy skazany został oddany pod dozór lub zobowiązany do wykonania obowiązków związanych z okresem próby, również sądowy kurator zawodowy, a także osoba godna zaufania lub przedstawiciel stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, o których mowa w art. 73 § 1 Kodeksu karnego, którym powierzono wykonywanie dozoru.
Na postanowienie sądu w przedmiocie zarządzenia wykonania kary przysługuje zażalenie. Warto mieć jednak na uwadze, że w przypadku zarządzenia wykonania kary z uwagi na popełnienie przez skazanego w okresie próby podobnego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, wniesienie zażalenia nie tamuje wykonania tego postanowienia – staje się ono wykonalne już z chwilą jego wydania. Natomiast w drugim z omawianych wypadków postanowienie staje się wykonalne dopiero z chwilą jego uprawomocnienia (wniesienie zażalenie uniemożliwi wykonania takiego postanowienia).
