Ubezwłasnowolnienie jest instytucją, która prowadzi do pozbawienia osoby ubezwłasnowolnionej zdolności do czynności prawnych (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub do ograniczenia jej zdolności do czynności prawnych (ubezwłasnowolnienie częściowe). Instytucja ta ma więc istotny wpływ na możność i zakres działania danej osoby w obrocie prawnym, np. w zakresie dokonywania oceny ważności zawieranych przez nią umów oraz związaną z tym odpowiedzialnością za długi.
Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego zostały zawarte w art. 13 § 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.”
Natomiast warunki, od których zależy ubezwłasnowolnienie częściowe można odnaleźć w art. 16 § 1 kodeksu cywilnego stanowiącego, że „Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”.
Postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia inicjowane jest poprzez złożenie stosownego wniosku do sądu. Wniosek taki mogą złożyć – zgodnie z art. 545 § 1 kodeksu postępowania cywilnego – małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie; jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo; jej przedstawiciel ustawowy. Obecnie przyjmuje się również, że wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć także osoba, która ma być ubezwłasnowolniona (por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., III CZP 38/16). Wniosek podlega opłacie. Poza opłatą od samego wniosku należy liczyć się również z koniecznością poniesienia kosztów wydania opinii przez biegłych (lekarzy, psychologa), których powołanie będzie niezbędne celem ustalenia czy zachodzą podstawy do ubezwłasnowolnienia.
Sądem właściwym w sprawie o ubezwłasnowolnienie jest sąd okręgowy właściwy według sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu. Sprawa jest rozpoznawana w składzie trzech sędziów zawodowych.
Należy także pamiętać, że jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. Warto więc takie zaświadczenie dołączyć już do składanego wniosku – jeszcze przed wezwaniem sądu.
Nadto sąd odrzuci wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe.
Wydanie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (zarówno całkowitym, jak i częściowym) zawsze zależy od oceny, czy ewentualne ubezwłasnowolnienie leży w interesie osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a więc czy spełniona jest nadrzędna dyrektywa orzekania o ubezwłasnowolnieniu (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 470/09). Interes ten zawsze ma pierwszeństwo przed interesem rodziny ubezwłasnowolnionego czy interesem osób trzecich.
