Zasady i formy zrzeszania się w kołach gospodyń wiejskich, ich organizację oraz tryb zakładania zostały uregulowane w ustawie o kołach gospodyń wiejskich z dnia 9 listopada 2018 r. (tj. z dnia 11 maja 2023 r. (Dz. U. z 2023 r. poz. 1179). W myśl przepisów tej ustawy, koło gospodyń wiejskich jest dobrowolną, samorządną społeczną organizacją mieszkańców wsi. Koła są niezależne zarówno od administracji rządowej, jak i samorządowej. W zakresie działalności kół gospodyń wiejskich mieści się, m.in. aktywne działanie na rzecz środowisk wiejskich, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości na wsi oraz wspieranie wszechstronnego rozwoju terenów wiejskich. Do zadań kół gospodyń wiejskich należy także reprezentacja kobiet wiejskich oraz ich rodzin, jak i działanie na rzecz poprawy sytuacji społeczno-zawodowej wyżej wymienionych osób (art. 2 ust. 1 i 2 ustawy). W art. 2 ust. 3 ustawy zostały podane przykładowe działania jakie mieszczą się w zakresie działalności tych organizacji. Ich zakres wskazuje, iż koło gospodyń wiejskich może pełnić istotną rolę w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, poprawy sytuacji mieszkańców wsi oraz reprezentacji ich interesów, które to kwestie pełnią doniosła rolę dla dziedziny jaką jest prawo rolne. Koła gospodyń wiejskich mogą też zrzeszać się ze sobą tworząc związki kół gospodyń wiejskich.
Koło gospodyń wiejskich tworzono jest na terenie wsi. W danej wsi może mieć siedzibę tylko jedno koło gospodyń wiejskich, ale działalność koło to może prowadzić także na terenie więcej niż jednej wsi. Jednocześnie można być członkiem tylko jednego koła gospodyń wiejskich. Ustawodawca dopuścił także utworzenie koła gospodyń wiejskich na terenie: miasta do pięciu tysięcy mieszkańców oraz sołectw położonych w granicach administracyjnych miast. Do tak utworzonych kół przepisy ustawy o kołach gospodyń wiejskich są stosowane odpowiednio.
Inicjatywę założenia koła gospodyń wiejskich posiada grupa co najmniej 10 osób, mających miejsce zamieszkania na terenie wsi lub miasta, będących terenem działalności koła, które ma zostać założone. Każda z tych osób musi mieć ukończone 18 lat. Zadaniem tych osób jest wybór komitetu założycielskiego oraz uchwalenie statutu koła gospodyń wiejskich. Komitet założycielski działa w imieniu koła do czasu jego rejestracji oraz wyboru jego organów. Statut koła gospodyń wiejskich musi zawierać w szczególności elementy wskazane w art. 5 ust. 2 ustawy. Jednocześnie załącznikiem do ustawy o kołach gospodyń wiejskich jest wzorcowy statut takiego koła, który może zostać uchwalony i stanowić podstawę do działania koła (po uzupełnieniu kilku jego elementów tam wskazanych, m.in. nazwy danego koła gospodyń wiejskich). Statut ten może też być jednie podstawą do utworzenia własnego statutu. Założyciele mogą bowiem opracować własny statut koła, ważne jednak, aby zawierał on co najmniej postanowienia wskazane w art. 5 ust. 2 ustawy. Warunkiem członkostwa w kole gospodyń wiejskich jest ukończenie 18 lat. Co oczywiste, członkami tymi mogą być zarówno kobiety, jak i mężczyźni. W działalności koła mogą brać też udział osoby, które ukończyły 13 lat, jeżeli posiadają na to zgodę swoich przedstawicieli ustawowych (np. rodziców). Osoby, które ukończyły 13 lat mogą też tworzyć organizacje, które wspomagają realizację celów danego koła gospodyń wiejskich.
Koło gospodyń wiejskich jest organizacją posiadającą osobowość prawną. Nabywa ją wraz z uzyskaniem wpisu do Krajowego Rejestru Kół Gospodyń Wiejskich prowadzonego przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Uzyskanie wpisu do wyżej wymienionego rejestru jest obowiązkowe. Wymogi jakie musi spełniać wniosek o wpis do rejestru koła gospodyń wiejskich zostały wskazane w art. 8 ustawy (m.in. określono jakie dokumenty należy załączyć do wniosku). Wniosek o rejestrację koła gospodyń wiejskich należy złożyć do kierownika biura powiatowego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa właściwego ze względu na siedzibę tego koła. Wpis do rejestru dokonywany jest na podstawie decyzji wyżej wymienionego kierownika. Warunkiem dokonania wpisu jest pozytywne zweryfikowanie zgodności z prawem statutu koła podlegającego wpisowi, przy jednoczesnym stwierdzeniu, że w rejestrze nie znajduje się już koło z siedzibą w tej samej wsi oraz członkowie koła objętego wnioskiem spełniają ustawowe wymagania. W przypadku utworzenia więcej niż jednego koła gospodyń wiejskich na terenie danej wsi, o wpisie do rejestru decyduje to, które z kół złożyło pierwsze wniosek.
Organami koła gospodyń wiejskich są: zebranie członków (najwyższy organ koła) oraz zarząd (organ wykonawczy). Na zebraniu członków koła każdemu z członków przysługuje jeden głos. Zakres spraw, w zastrzeżonych do wyłącznej kompetencji zebrania członków został określony w art. 15 ustawy o kołach gospodyń wiejskich. Zebranie członków zwoływane jest przez zarząd co najmniej raz w roku (z wyjątkiem pierwszego zebrania zwoływanego przez komitet założycielski). Z kolei do zadań zarządu koła gospodyń wiejskich należy kierowanie jego działalnością i reprezentowanie go na zewnątrz.
Kwestie związane z finansowaniem kół gospodyń wiejskich, majątkiem tych organizacji oraz uzyskiwaniem przez nie dochodów zostały uregulowane, m.in. w art. 21-23a ustawy o kołach gospodyń wiejskich. Zgodnie z tymi przepisami majątek koła gospodyń wiejskich powstaje ze składek członkowskich, dochodów z własnej działalności (koła mogą prowadzić działalność zarobkową) oraz majątku koła, spadków, darowizn, zapisów, a także z ofiarności publicznej. Wskazano tam też, że uzyskiwany przez koło dochód nie może być dzielony pomiędzy jego członków (przeznacza się go wyłącznie na cele statutowe koła). Koła gospodyń wiejskich mogą również uzyskać dotacje celową na realizację zadań określonych w art. 2 ust. 3 ustawy, a także – raz w roku – otrzymać z budżetu państwa pomoc finansową przeznaczoną na realizację wskazanych wyżej zadań.
Koła gospodyń wiejskich podlegają nadzorowi prowadzonymi w oparciu o kryterium zgodności ich działania z przepisami ustawy oraz przepisami wydanymi na jej podstawie. Nadzór ten sprawuje Prezes Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa we współpracy z Pełnomocnikiem Rządu do spraw lokalnych inicjatyw społecznych.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 23 lipca 2023 r.
