Zgodnie z ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (tj. z dnia 4 listopada 2022 r. – Dz.U. z 2023 r. poz. 40) mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Gmina może natomiast tworzyć dodatkowo jednostki pomocnicze takie jak: sołectwa oraz dzielnice, osiedla i inne (jednostką pomocniczą może być również położone na terenie gminy miasto). Jednostka pomocnicza jest tworzona w drodze uchwały rady gminy – z inicjatywy mieszkańców lub też po przeprowadzeniu z nimi konsultacji w tym przedmiocie. Odrębnym statutem rada gminy (po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami) określa organizację i zakres działania danej jednostki pomocniczej (art. 35 ust. 1 ustawy). Z kolei szczegółowe zasady tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia takich jednostek pomocniczych muszą być określone w statucie samej gminy. Statut ten określa także zakres zarządzania i korzystania z mienia komunalnego przed daną jednostką pomocniczą, zakres rozporządzania dochodami z tego mienia oraz zakres czynności dokonywanych przez tę jednostkę samodzielnie w zakresie przysługującego jednostce mienia (art. 48 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym). Zauważyć należy, że ustawodawca nie wskazał jednoznacznie, na jakich obszarach można tworzyć dany rodzaj jednostek pomocniczych. Regułą jest jednak to, że sołectwo jest tworzone na obszarach wiejskich, natomiast organy sołectwa realizują zadania charakterystyczne dla tych obszarów, w tym częściowo pokrywające się z zakresem zainteresowania dziedziny jaką jest prawo rolne. Jak słusznie zauważono jednak w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 lutego 2014 r., II OSK 2910/13: „W określonych sytuacjach możliwe jest utworzenie (istnienie) sołectwa w mieście, ale w granicach i na podstawie prawa”.
Co już sygnalizowano, organizacja i zakres działania sołectwa są określane przez daną radę gminy statutem tej jednostki. Elementy, które w szczególności musi zawierać statut sołectwa (jak i statut każdej innej jednostki pomocniczej) wskazano w art. 35 ust. 3 ustawy o samorządzie gminnym. Tym samym statut sołectwa powinien zawierać w szczególności: nazwę i obszar danego sołectwa; zasady i tryb wyborów organów sołectwa; organizację i zadania organów tej jednostki; zakres zadań przekazywanych jednostce przez gminę oraz sposób ich realizacji; zakres i formy kontroli oraz nadzoru organów gminy nad działalnością organów sołectwa. Zgodnie natomiast z art. 36 ust. 1 ustawy o samorządzie gminnym organami w sołectwie są: zebranie wiejskie (organ uchwałodawczy) oraz sołtys (organ wykonawczy). Działalność sołtysa wspomaga nadto rada sołecka. Sołtys oraz członkowie rady sołeckiej wybierani są w głosowaniu tajnym, bezpośrednim, spośród nieograniczonej liczby kandydatów, przez stałych mieszkańców sołectwa uprawnionych do głosowania (art. 36 ust. 2 ustawy). Rada gminy rozstrzyga także o wyodrębnieniu w budżecie gminy środków stanowiących fundusz sołecki, podejmując uchwałę, w której wyraża zgodę albo nie wyraża zgody na wyodrębnienie takiego funduszu. Zasady tworzenie tego funduszu oraz zwrotu części wydatków wykonanych w ramach funduszu uregulowano w ustawie o funduszu sołeckim z dnia 21 lutego 2014 r. (Dz.U. z 2014 r. poz. 301).
Jeżeli chodzi natomiast o samo wynagrodzenie sołtysa z tytułu pełnienia przez niego tej funkcji, dotychczas powszechnie przyjmowało się, że pełnienie funkcji sołtysa ma wymiar społeczny i co do zasady sołtysowi za sam fakt pełnienia tej funkcji nie przysługuje żadne wynagrodzenie. Jednocześnie ustawodawca przewidział możliwość ustanowienia przez radę gminy zasad, na jakich sołtysowi będzie przysługiwała dieta oraz zwrot kosztów podróży służbowej. Istotą diety jest jednak rekompensata utraconych wskutek wykonywania mandatu zarobków i poniesionych w związku z wykonywaniem tej funkcji kosztów. Dieta ma więc kompensacyjny charakter (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 14 stycznia 2016 r., II SA/Op 537/15). Dieta taka nie może być więc ustanawiana przez radę gminy w formie miesięcznego ryczałtu, ponieważ w takiej sytuacji przyjmie ona charakter stałego, miesięcznego wynagrodzenia, niezależnego od kosztów związanych z pełnieniem funkcji i straci charakter rekompensacyjny (Rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Mazowieckiego z dnia 30 listopada 2020 r., WNP-I.4131.208.2020.MW). Jeżeli więc chodzi o wynagrodzenie sołtysa to dieta nie jest i nigdy nie była takowym wynagrodzeniem (i nie może przybrać takiej funkcji).
Istotną nowość w dziedzinie „wynagradzania” sołtysa (wynagrodzenie sołtysa) z tytułu sprawowanej przez niego funkcji wprowadziła ustawa o świadczeniu pieniężnym z tytułu pełnienia funkcji sołtysa z dnia 26 maja 2023 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 1073). Ustawa ta weszła w życie w dniu 1 lipca 2023 r. Przyznawane na mocy tej ustawy świadczenie dla sołtysa zbliża je bowiem do typowego wynagrodzenia (sołtys wynagrodzenie). Świadczenie z tytułu pełnienia funkcji sołtysa wynosi obecnie 300 złotych miesięcznie. Warunkiem przyznania tego świadczenia jest pełnienie przez daną osobę funkcji sołtysa co najmniej dwie kadencje na podstawie ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (nie mniej niż 8 lat, nie jest jednak wymagane zachowanie ciągłości pełnienia funkcji sołtysa) oraz osiągnięcie odpowiedniego wieku (mężczyzna – 65 lat; kobieta – 60 lat). Do powyższego okresu (co najmniej dwie kadencje, nie mniej niż przez 8 lat) wlicza się również okres pełnienia funkcji sołtysa na podstawie przepisów obowiązujących przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, jeżeli osoba ta następnie pełniła funkcję sołtysa na podstawie przepisów ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Świadczenie pieniężne z tytułu pełnienia funkcji sołtysa przyznawane jest na wniosek osoby uprawnionej. Wzór tego wniosku stanowi załącznik do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wzoru wniosku o przyznanie świadczenia pieniężnego z tytułu pełnienia funkcji sołtysa z dnia 26 czerwca 2023 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 1238). Świadczenie przyznaje w drodze decyzji i wypłaca Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Kwota świadczenia podlega corocznej waloryzacji od dnia 1 marca, której z urzędu dokonuje organ wypłacający świadczenie. Prawo do otrzymywania tego świadczenia ustaje w momencie śmierci uprawnionego do jego otrzymywania sołtysa.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 9 września 2023 r.
