Umowa z następcą została uregulowana w art. 84 – 91 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (tj. z dnia 16 listopada 2022 r. – Dz.U. z 2023 r. poz. 208). Do umowy tej stosuje się też (jeżeli z umowy nie wynika co innego) odpowiednio przepisy o umowie przedwstępnej zawarte w kodeksie cywilnym, z wyjątkiem art. 390 § 1 kodeksu cywilnego. Umowa z następcą stanowi osobny typ umowy uregulowany w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników, odrębny od umowy darowizny czy umowy dożywocia opisanych w kodeksie cywilnym, charakterystyczny dla dziedziny jaką jest prawo rolne. Jednym z celów zawarcia umowy z następcą jest zmiana pokoleniowa w rolnictwie, któremu na ma służyć trwałość tego typu umów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1998 r., I CKN 477/97).
Stronami umowy z następcą są:
- rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego;
- następca, czyli osoba fizyczna młodsza od rolnika o co najmniej 15 lat.
Natomiast treścią umowy z następcą jest zobowiązanie rolnika do przeniesienia na następcę własności (udziału we współwłasności) i posiadania gospodarstwa rolnego, które nastąpi z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej przez tego rolnika, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Umowa z następcą może (choć nie musi) zawierać także inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę. W sytuacji uzgodnionych z rolnikiem lub usprawiedliwionych przerw w pracy następcy, także uważa się, że następcą spełnił warunek pracy w gospodarstwie rolnym.
Zawarcie umowy z następcą wywołuje jedynie skutek zobowiązujący, tj. sama ta umowa nie przenosi własności gospodarstwa rolnego na następcę, a stanowi jedynie „zobowiązanie się” rolnika do przeniesienia tej własności. W celu przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na następcę konieczne jest zawarcie kolejnej umowy o skutku rozporządzającym, zawieranej w celu wykonania umowy z następcą. Zarówno umowa o skutku zobowiązującym, jak i umowa o skutku rozporządzającym musi być zawarta w formie aktu notarialnego, pod rygorem nieważności czynności dokonanej z uchybieniem zachowania tej formy. Z kolei w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 1997 r., III CKN 9/97, Sąd ten stwierdził, że nie ma przeszkód formalnych, aby zarówno umowa o charakterze zobowiązującym, jak i umowa o charakterze rozporządzającym zawarte były w jednym akcie notarialnym.
Definicja rolnika została zawarta w art. 6 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników; gospodarstwo rolne zdefiniowano w art. 6 pkt 4 tej ustawy. Co istotne – przedmiotem umowy z następcą może być tylko gospodarstwo rolne lub udział we współwłasności tego gospodarstwa (a nie sama nieruchomość rolna). W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1999 r., I CKN 1080/97, Sąd ten stwierdził nadto, że w przypadku umowy, której przedmiotem jest przekazanie gospodarstwa rolnego nie jest możliwe wyłącznie z tego gospodarstwa jednego z jego składników (np. inwentarza). Istnieją jednak poglądy, które dopuszczają możliwość wyłączenia w umowie z następcą, niektórych składników gospodarstwa rolnego, którego umowa z następcą dotyczy. Następcą może być zarówno osoba najbliższa dla rolnika, jak i osoba obca.
Możliwe jest również żądanie przez następcę wykonania umowy zawartej przez niego z rolnikiem, w sytuacji, gdy rolnik zmarł po zawarciu umowy z następcą, ale przed przeniesieniem własności gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem tej umowy. Warunkiem żądania przez następcę wykonania umowy przez spadkobierców rolnika jest wykonywanie pracy przez następcę pracy w gospodarstwie tego rolnika przez co najmniej 5 lat.
Umowa z następcą, już po jej zawarciu, może zostać rozwiązana przez sąd na żądanie rolnika w przypadkach wskazanych w ustawie, tj. jeżeli następca:
- nie podjął lub zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika (bez usprawiedliwionych powodów);
- nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie;
- zachowuje się w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki wobec następcy.
Wystarczy spełnienie jednej z powyższych przesłanek.
Umowa przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę, która została zawarta w celu wykonania umowy z następcą, już po jej zawarciu także może zostać rozwiązana przez sąd na żądanie rolnika, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, w przypadkach wskazanych w ustawie, tj. jeżeli następca:
- uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności;
- uporczywie nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa.
Tak samo jak w przypadku rozwiązania umowy z następcą, w tym wypadku także wystarczy spełnienie jednej z przesłanek wskazanych w powyższych punktach.
Jak słusznie wskazuje się w orzecznictwie, wybór przez rolnika umowy z następcą jako sposobu przekazania gospodarstwa rolnego determinuje wybór środków, z jakich może skorzystać rolnik celem odzyskania własności gospodarstwa rolnego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 września 2003 r., V CK 207/02). Tym samym, jeżeli to umowa z następcą oraz umowa zawarta w jej wykonaniu stanowią sposób, w oparciu o który doszło do tego przekazania, rolnik – celem odzyskania własności gospodarstwa – nie może powoływać, np. na przesłanki odwołania darowizny przewidziane dla tej umowy.
Po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na następcę, rolnik może żądać od następcy świadczeń wskazanych w art. 908 § 1 kodeksu cywilnego, tj. żądać przyjęcia rolnika jako domownika, dostarczania mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienia mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienia mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. Świadczenia te winny być limitowane nadto uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa. Możliwość żądania wyżej wymienionych świadczeń przez rolnika aktualizuje się jedynie wtedy, gdy w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu wykonania tej umowy nie postanowiono inaczej, tj. m.in. gdy inaczej nie uregulowanie kwestii świadczeń należnych rolnikowi od następcy (art. 88 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Osobny skutek ustawodawca przewidział dla sytuacji, w której rolnik przeniósł własność gospodarstwa rolnego, w wykonaniu zawartej uprzednio umowy z następcą, jeszcze przed nabyciem prawa do renty lub emerytury. W tych wypadkach, jeżeli strony nie postanowiły inaczej, rolnik może żądać od następcy, w zakresie uzasadnionym potrzebami rolnika i członków jego rodziny oraz warunkami majątkowymi i osobistymi następcy, z uwzględnieniem jego nakładu pracy w gospodarstwie rolnika i korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa, świadczeń pieniężnych w wysokości nieprzekraczającej połowy emerytury podstawowej miesięcznie do czasu nabycia prawa do emerytury lub renty (art. 88 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników).
Do obliczenia okresu przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy z następcą znajdzie zastosowanie art. 390 § 3 kodeksu cywilnego, stosowany odpowiednio w oparciu o art. 91 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (roszczenia przysługującego następcy). Tym samym roszczenie o zawarcie umowy przenoszącej własność gospodarstwa rolnego na następcę przedawnienia się z upływem roku, licząc od dnia nabycia przez rolnika prawa do emerytury lub renty.
Zawierane przez rolników umowy z następcą, mają także doniosłe znaczenie praktyczne w przypadku spraw o zachowek (umowa z następcą a zachowek) oraz spraw o podział majątku wspólnego małżonków. Problemy powstałe na tym tle dotyczą ustalenia czy przy obliczaniu wartości zachowku uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy. W przypadku spraw o podział majątku problematyczne jest natomiast to czy gospodarstwo przekazane przez rolnika tylko jednemu z małżonków, który pozostaje we wspólności majątkowej małżeńskiej, wchodzi do majątku wspólnego małżonków, czy do majątku odrębnego małżonka, któremu gospodarstwo to przekazano. Odpowiedź na powyższe pytania przekracza jednak znacznie zakres przedmiotowego wpisu.
Umowa z następcą stanowi niewątpliwie jedną z form dokonania zmian pokoleniowych w rolnictwie, mogących zapewnić rolnikowi dodatkowe świadczenia (niezależnie od otrzymywanej renty czy emerytury) już po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na osobę trzecią, a nawet jeszcze przed dokonaniem tego przeniesienia. Nadto, niewątpliwym atutem tej umowy – z punku widzenia rolnika przenoszącego własność – jest to, że do czasu zawarcia umowy przenoszącej własność, zawieranej w celu wykonania umowy z następcą, rolnik ten wciąż pozostaje właścicielem (lub współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 23 czerwca 2023 r.
