Orzeczona wobec skazanego kara ograniczenia wolności powinna być przez skazanego wykonywana. Wykonane powinny zostać też orzeczone razem z tą karą pozostałe środki reakcji karnej oraz nałożone na skazanego obowiązki. Czasem z rozmaitych przyczyn tak się jednak nie dzieje, co w konsekwencji może prowadzić do zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności w zamian za uprzednio orzeczoną karę ograniczenia wolności. Niezależnie od możliwości wniesienia zażalenia na tę decyzję sądu (zapada w formie postanowienia) istnieje także drugi sposób obrony przez skazanego swoich praw, tj. wstrzymanie wykonania kary zastępczej pozbawienia wolności.
Instytucja przewidziana w art. 65a kodeksu karnego wykonawczego stwarza skazanemu możliwość złożenia pisemnego oświadczenia, które ma na celu wstrzymanie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności. Skazany musi w nim oświadczyć, że podejmie on odbywanie kary ograniczenia wolności i podda się rygorom z nią związanym. Ustawodawca nie wskazał w przepisach wyraźnych przesłanek przemawiających za odmową wstrzymania tej kary. Każdy przypadek należy traktować indywidualnie. Kluczowa wydaje się jednak ocena tego, na ile prawdopodobne jest to, że skazany wykona karę ograniczenia wolności, jeżeli wykonanie kary zastępczej zostanie wstrzymane (w kontekście tego, że uprzednio zaszły jednak przesłanki do jej zamiany na karę pozbawienia wolności). Istotne jest więc, m.in. zachowanie skazanego, które nastąpiło już po zarządzeniu wykonania kary zastępczej. W interesie skazanego jest wskazanie sądowi wszystkich okoliczności przemawiających za wstrzymaniem wykonania kary oraz udowodnienie ich (np. poprzez przedłożenie stosownych dokumentów). Dobrą praktyką jest, gdy pismo zawierające powyższe oświadczenie skazanego zawiera jednocześnie wyraźnie wyartykułowany wniosek o wstrzymanie wykonania kary. Wstrzymanie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności następuje do czasu wykonania kary ograniczenia wolności. Jeżeli skazany pomimo wstrzymania wykonania kary uchyla się od jej wykonywania sąd zarządza wykonanie kary zastępczej. Zarówno na postanowienie w przedmiocie wstrzymania wykonania kary zastępczej, jak i na postanowienie w przedmiocie jej zarządzenia przysługuje zażalenie. Zażalenie przysługuje także na określenie wymiaru pozostałej do odbycia kary. Nie jest dopuszczalne ponowne wstrzymanie wykonania kary zastępczej w oparciu o przepisy art. 65a kodeksu karnego wykonawczego w przypadku tej samej zastępczej kary pozbawienia wolności. Na marginesie należy wskazać też na istnienie zbliżonej instytucji obejmującej przypadki związane z nieuiszczoną przez skazanego grzywną (art. 48a kodeksu karnego wykonawczego).
Wydaje się, że przepisy art. 65a kodeksu karnego wykonawczego są wciąż zbyt rzadko wykorzystywane przez skazanych w praktyce i to nawet pomimo otrzymywania przez skazanych stosownych pouczeń, co do możliwości ich zastosowania. Nie jest to sytuacja pożądana, zwłaszcza, że skuteczne wykorzystanie wskazanych przepisów pozwala uniknąć realnej dolegliwości, jaką jest niewątpliwe pobyt w warunkach zakładu karnego.
adw. Karol Kowalik
stan prawny na dzień: 15 marca 2023 r.